میر علی هروی

میر علی سادات حسینی هروی (متوفا بعد از ۹۵۷ ه) ملقب به کاتب‌ السلطان از خوشنویسان بزرگ قرن دهم هجری و از سرآمدان نستعلیق‌ نویسی است. استاد خط او سلطانعلی مشهدی بود و برخی خط وی را بر استادش ترجیح داده اند.

زندگی‌نامه

میر علی اصلاً از مردم هرات و از سادات حسینی آنجاست. علی هروی در اواخر عمر توسط ازبکان اسیر گشت و به بخارا منتقل شد. سام میرزا در تحفه ٔ سامی که در ۹۵۷ تألیف شده در باب میرعلی چنین می نویسد: «می گویند که در این وقت باصره اش ضعفی پیدا کرده ...» و مفهوم این معنی ظاهراً آن است که در ۹۵۷ میرعلی هنوز حیات داشته فقط بینایی اش ضعفی پیدا کرده بوده است و مرگش پس از این تاریخ اتفاق افتاده است. میر علی پس از مرگ در مرقد سیف الدین باخرزی دفن شد.

استاد خط نستعلیق

ظهور میر علی با ایامی مقارن شده است که استادی خط نستعلیق در سراسر خراسان سلطانعلی مشهدی را مسلم بوده و این استاد خوش شیوه و شاگردان او در مشهد و سایر بلاد خراسان و ماوراءالنهر به تعلیم این خط مشغول بوده اند. هرچند برخی از دست نبشته‌ها و اسناد مربوط به قبل از زمان میرعلی تبریزی به خطی بسیار نزدیک به نستعلیق به دست آمده است ولی میرعلی از لحاظ فنّی این خط را به صورت مستقلی عرضه نمود. از این رو استادان بعدی، ابداع خط نستعلیق را به او نسبت داده‌اند.

میرعلی که در بغداد در دربار سلطان احمد جلایر (۷۸۳-۸۱۳ هجری) بود کلیات فارسی "خواجوی کرمانی" را در سنهٔ ۷۹۸ به خط نستعلیق در بغداد نوشت و حال آنکه زبان اهل بغداد همیشه عربی بوده‌است. و این نسخه کلیات مصوّر خواجوی کرمانی در موزه لندن موجود می‌باشد.

نمونه های خط نستعلیق میرعلی هروی بشکل کتاب و قطعه بالنسبه زیاد در دست است، کتبی که بخط اوست غالباً مثنویات شعرای مشهور است مانند مثنویات جامی و روضةالانوار خواجو و گوی و چوگان عارفی و قطعات غالباً از اشعار خود اوست. از جمله ٔ نفایس خط میرعلی پنج مثنوی است از سبعه ٔ جامی که آن را او در سال ۹۲۸ بانجام رسانده و در آخر آن «علی الحسین الهروی» رقم کرده است. این نسخه ٔ بسیار نفیس در کتابخانه ٔ گلستان طهران موجود است.

یک نسخه ٔ گرانبهای دیگر از خط دست میرعلی ایضاً در کتابخانه ٔ گلستان هست که رقم آخر آن بجهاتی برای روشن ساختن ترجمه ٔ احوال این خوشنویس زبردست اهمیت دارد و آن نسخه که روضةالانوار خواجو است در آخر چنین رقم دارد: «به تاریخ سنه ٔ سبع و عشرین و تسعمائه کتبه العبد المذنب علی الکاتب السلطانی غفر ذنوبه ببلدة هراة».

از این نوشته مسلم می شود که در سال ۹۲۷ میرعلی هنوز در هرات می زیسته و در آن تاریخ به لقب «الکاتب السلطانی» نیز ملقب بوده است. این لقب را ظاهراً سلطان حسین میرزا بایقرا به میرعلی داده بود زیرا که در این ایام کسی دیگر را نمی شناسیم که در سرزمین خراسان و مشرق ایران به لقب سلطانی خوانده شود.

آخرین نسخه ای که از لحاظ تاریخ کتابت، نگارنده از آن اطلاع دارد رساله ٔ کوچک صد پند لقمان است متعلق بکتابخانه ٔ گلستان با این رقم: «کتبه العبد المذنب میرعلی غفراﷲ ذنوبه ربیع الاول سنه ٔ ۹۵۰».

همچنین او را رساله ای است به فارسی به نام «مدادالخط». و نیز اشعار و معماهایی از وی نقل می کنند.

شعر میر علی

میر علی هروی به زبان ترکی و فارسی شعر می سرود. این شعر از اوست که چندین بار آن را با تفاوت‌های اندکی نوشته است:

عمری از مشق دوتا بود قدم همچون چنگ * تا خط من بیچاره بدین قانون شد

طالب من همه شاهان جهانند ولی * در بخارا جگر از بهر معیشت خون شد

سوخت از غصه درونم چگنم چون سازم * که مرا نیست از این شهر ره بیرون شد

این بلا بر سرم از حسن خط آمد امروز * وه که خط سلسلهٔ پای من مجنون شد

گفته‌ها در مورد میر علی

عباس اقبال آشتیانی در مجله ٔ یادگار نویسد: به تصدیق خبرگان فن یکی از بزرگترین استادان خط نستعلیق میرعلی هروی مشهدی است که قریب پنجاه سال در مشهد و هرات و بخارا به تعلیم این شعبه ٔ ظریف از خط فارسی و تحریر نسخ و قطعات آن مشغول بوده تا آنجا که در مهارت در کتابت نستعلیق ثالث میرعلی تبریزی واضع این خط و قبلةالکتاب نظام الدین سلطانعلی مشهدی شده و به واسطه ٔهنر خود از روزگار اقبال و ادبار بسیار دیده است.

امیرعلی شیر در مجالس النفایس در باب میرعلی نوشته که: «خط نستعلیق را در غایت خوبی می نویسد بمرتبه ای که کسی هرگز نظیر او ننوشته.

نصرآبادی در تذکره ٔ خود گوید: «بعضی خط او را به خط ملاسلطانعلی ترجیح می دهند و بعضی برخلاف این گفته عزیزی، شعری که یک مصراعش این است در باب ایشان گفته: در رتبه هیچ میر به سلطان نمی رسد.

پانویس

منابع

• لغت نامه دهخدا، سلطان الکتاب، بازیابی:23 شهریور 1393
• لغت نامه دهخدا، علی هروی، بازیابی:23 شهریور 1393
• سایت زیبا نویسی، بازیابی:23 شهریور 1393
• وبلاگ هنر برتر ایرانی